فلسفه نظری تاریخ؛ مفاهیم و نظریه ها

چندین علم برای بررسی واقعیت گذشته به‌وجود آمده است؛ یکی تاریخ سنتی است که با فرض پذیرش به عنوان علم، علمی شخصی و جزیی است؛ اگرچه بسیاری از فیلسوفان علم در علم بودن آن نیز تردید دارند. دوم تاریخ‌های علمی از جمله تاریخ اجتماعی است که اگرچه گزاره‌های آنها از گزاره‌های صرفاً تفریدی فاصله گرفته‌اند؛ ولی تا شکل‌گیری گزاره‌های تعمیمی که برای علم شدن معرفت‌های بشری لازم هستند، بسیار فاصله دارند. سوم فلسفه‌های مختلف نظری تاریخ ـ که گزاره‌های آن‌ها کاملاً تعمیمی و فراگیرند ـ مدعی هستند که می‌توان قوانینی عام و جهان‌شمول در بین پدیده‌های گذشته کشف کرد. فلسفه نظری تاریخ افزون بر باورداشت به وجود قانون در بین پدیده‌های گذشته، باور به قدرت پیش‌بینی حوادث آینده را نیز دارد. آخرین مورد، جامعه‌شناسی تاریخی است که در مقابل تاریخ سنتی و فلسفه‌های نظری تاریخ شکل گرفته و مدعی رابطه نظام‌مند بین پدیده‌های گذشته است؛ ولی چندان نسبت به آینده‌نگری تمایل ندارد؛ اگر چه پاره‌ای از جامعه‌شناسان تاریخی به نوعی آینده‌پژوهی و برنامه‌ریزی برای آینده را در دستور کار خود قرار داده‌اند.