«یک معروف مهم که امروز برای ما مطرح است، تبیین جایگاه روحانیت است. جایگاه روحانیت اسلام چیست؟ این از مهم ترین مسائل است» (رهبر معظم انقلاب ۱۳۷۹/۱/۱۶).
درباره نقش حوزه های علمیه … باید خیلی مطالعه و تدبر بشود … متاسفانه، این جزء مباحث کم تحقیق شده و کم کار ماست؛ باید همه بدانند … حوزه علمیه از جهات مختلف برای جامعه یک نقش حیاتی دارد و این باید مورد تدبر قرار بگیرد؛ یعنی کسانی روی این فکرکنند، تحقیق کنند، مواد لازم را جمع آوری کنند و در این زمینه، فکر نو ارائه نمایند (رهبر رمعظم انقلاب، ۱۳۷۰/۶/۳۱).
ما ایرانی ها همه از بچگی کسانی از خودمان و در میان خودمان را می شناسیم که لباسی خاص می‌پوشند، احترام خاصی دارند و البته خود نیز حرمت آن لباس را نگه می دارند. این قدر می دانیم که آنها دروس خاصی می خوانند – دروس دینی – و تحت تربیت مخصوصی نیز پرورش می یابند. شاید در نظر ما بسیار عالم جلوه کنند چون آشنا به قرآن و حدیثند و شاید بسیار جاهل به نظر بیایند زیرا با علوم مدرسه ای و دانشگاهی آشنا نیستند و خب امروز هم روز این جور علوم است. ممکن است با تقوا به نظر بیایند یا متظاهر، اهل منطق یا اهل مغالطه، اهل کار و تلاش یا اهل تنبلی و بیکاری… اما هر نظری درباره آنها داشته باشیم، در کل احترام آنها را نگه می داریم؛ چون آنها را سبب آشنایی با پیامبر و اولیاء دین می دانیم؛ حتی اگر تنها سالی یکی دو بار آن هم در ماه محرم و ماه رمضان با آنها سر و کار داشته باشیم.
با این همه، این احترام دلیل نمی شود که گاهی نپرسیم و حتی گله و اعتراض نکنیم که اصلا این روحانیون چه کاره اند و چه خاصیتی دارند؟ آیا آنها تنها علوم قدیم را می آموزند و تکرار می کنند یا به تولید علم هم می پردازند؟ اصلا در حوزه علمیه که آنها درس می خوانند چه خبر است؟ نظام و تشکیلات آن به چه صورت است و چگونه افراد وارد آن می شوند؟ آیا همه روحانیان یک چیز می خوانند؟ اصلا تخصص در حوزه معنا دارد؟ اصلا آیا روحانی ها به غیر از منبر رفتن و امام جماعت شدن کار دیگری دارند؟…
کتاب نگاهی به حوزه برای پاسخ دادن به بخشی از این سؤال ها مخصوصا برای مخاطبان دانشجو و طلبه و همچنین مدیران نوشته شده است و سعی شده است که با افزودن کتاب شناسی و نمایه، پایه ای برای پژوهش های بعدی در این زمینه باشد. با هم بخشی از مقدمه کتاب را که سیر کلی کتاب نگاهی به حوزه؛ جایگاه شناسی توصیفی – تحلیلی روحانیت و حوزه های علمیه شیعه را بیان می کند مطالعه می کنیم:
فصل نخست، به بیان رسالت و اهداف کلان حوزۀ علمیه یعنی بدون درنظر گرفتن عصر و سرزمینی خاص، پرداخته شده و بر اساس آن، در فصل دوم، تعریفی از حوزه و طلبه، ارائه شده است. در فصل سوم، رسالت عصری حوزه و برخی ابعاد مهم آن مورد بررسی قرار گرفته است. تفکیک رسالت و اهداف عصری و فراعصری حوزه، ضروری است و از پاره ای خلط ها و آسیب ها جلوگیری می کند که در متن بدان اشاره شده است.
فصل چهارم به کارکردها و نقش های اجتماعی حوزویان در دوران معاصر می پردازد و به تعبیری دیگر آیندۀ کاری یک طلبه و نقش های اجتماعی حوزویان را بر اساس اهداف کلان و میانی حوزه ترسیم می کند. در فصل پنجم، در کنار پرداختن به افتخارات طلبگی و ویژگی های برجستۀ روحانیت پرافتخار شیعی، به بیان برخی آسیب ها و خطرات احتمالی فراروی طلاب و نیز حوزۀ علمیه پرداخته شده است.
فصل ششم به بررسی وضعیت حوزۀ معاصر با توجه به ایستار تاریخی و مهم آن در نسبت با نهضت اسلامی می پردازد. در فصل هفتم، به محتوای آموزشی، پژوهشی، و تبلیغی حوزه و نیز قالب آموزشی آن پرداخته شده است. یکی از وظایف مهم حوزه، شناخت و بسط روشمند یا تخصصی دین در همۀ سطوح زندگی بشری می باشد و یکی از ابزارهای مهم تحقق این وظیفه، «استنباط» و «اجتهاد» است؛ ازاین رو در فصل هشتم، بحثی اجمالی و متناسب با سطح این نوشتار دربارۀ استنباط و اجتهاد ارائه شده است.
فصل نهم، عهده دار بررسی و تحلیل مسئله مهم و کلیدی «جذب و گزینش» در حوزه است؛ و سرانجام در فصل دهم، ساختار و سازمان کنونی حوزه (نه آنچه باید باشد) معرفی و بررسی شده است.
کتاب نگاهی به حوزه؛ جایگاه شناسی توصیفی – تحلیلی روحانیت و حوزه های علمیه شیعه، شامل چهار پیوست با موضوعات زیر نیز می باشد:
۱. منشور روحانیت (پیام مهم و تاریخی امام خمینی رحمهالله علیه به روحانیون، مراجع، مدرسین، طلاب، ائمۀ جمعه و جماعات)؛
۲. نمایی از «عالم طلبگی»؛
۳. مهم ترین مسائل و موضوعات نیازمند تحقیق در عرصۀ حوزه و روحانیت؛
۴. کتاب شناسی حوزه و روحانیت.
