کتاب حاضر، اثر استاد محمدحسین نائیجى که به زبان فارسى رقم خورده است، نخستین شرحى است که بر آن کتاب نوشته شده است.
آن کتاب، به علت فخامت شأن و سنگینى مطلب، از افق فهم دانش‌پژوهان به دور بود و آنان دامن خویش را از فهم آن کنار مى‌کشیدند؛ ازاین‌روى، شارح ارجمند، همّت بر آن نهاده تا با بر هم زدن کلمات اساطین اهل عرفان، دروازه معرفت بدان کتاب را به روى طالبان بگشاید.
این شرح، در سال ۱۴۲۸ق، مصادف با ۱۳۸۶ش، پس از ده سال زحمت شارح، به سرانجام رسیده است.
شارح، به ترجمه «مصباح الأنس» همت گمارده و به شرح تفصیلى هر قسمت پس از ترجمه آن، روى آورده است.
این ترجمه، ترجمه‌اى روان و سلیس بر اساس ادبیات روز است که در معادل‌یابى واژگان، راه اعتدال را پیموده است؛ یعنى نه آنکه به تفریط گراید و از کلمات عربى به‌وفور استفاده کند تا در تفاوت عربیت با ترجمه فارسى به مانند «است» و «نیست» بسنده شود و نه آنکه به افراط رود و دست به معادل‌یابى براى اصطلاحات فنى بزند؛ دامى که افتادگان در آن، کم نیستند؛ ازاین‌روى، ترجمه‌اى مورد پسند ذوق محققین رقم خورده است.
شارح ارجمند، به همان رویه ابن فنارى، به شرح «مصباح الأنس» پرداخته است.
ایشان مطابق تفاسیرى که در کتاب‌هاى دیگر قونوى در موضوعات مطروحه در این کتاب آمده و نیز با بهره‌گیرى از شارحان «فصوص» و شاگردان قونوى، به شرح و بسط «مصباح» پرداخته است و پرده از مشکلات آن برداشته است.
از امتیازات این شرح، مى‌توان موارد ذیل را نام برد:
حل و فصل آیات و روایات معرفتى: شارح ارجمند به تبع استادش، علامه حسن‌زاده آملى، به شرح و بسط آیات و روایاتى که در باب معارف موجود است، روى آورده است.
ایشان، در شرح، از ۴۹۳ آیه قرآن و ۲۷۷ روایت – با حذف مکررات – استفاده نموده‌اند و کسانى که یک دوره همنشین این شرح باشند، در آخر درمى‌یابند که عمده آیات و روایات این باب از معارف براى آنها حل و فصل شده است.
در فضیلت این شرح همین بس که پس از گذشت ۵۹۴ سال از وفات ابن فنارى (م ۸۳۴ق)، اولین شرحى است که بر این کتاب وزین، رقم خورده و با این ترجمه و شرح، «مصباح» درخششى دوباره در حوزه فلسفه و عرفان پیدا نموده است.
اهتمام خاص به آثار جناب قونوى(قدس‌سره): از آنجا که مرحوم قونوى(قدس‌سره) باب حل معارف ذوقى است و به فرموده خود او در وصیت‌نامه:
«تنها کلمات ابن عربى و خود اوست که باعث حل مشکلات شده و مشکلات لاینحل را بعد از ایشان احدى حل نخواهد کرد، مگر آنکه ادراک محضر حضرت «م ح‌م د»، مهدى(ع) را کند».
ازاین‌روى است که ابن فنارى و نائیجى، اهتمام خاص به تراث جناب قونوى دارند؛ تا آنجا که در شرح فارسى، ۱۱۱ مورد از «اعجاز البیان» و ۷۰ مورد از «نفحات الهیه» و ۳۶ مورد از «نصوص» و دیگر تراث قونوى استفاده شده است.
تفسیر مصباح به مصباح: یکى دیگر از امورى که شارح در دستور کار قرار داده است، ارجاع جاى جاى کتاب به همدیگر است که صدر و ذیل «مصباح»، خود، گویاى مطالب هستند و براى کشف این ارتباطات براى هر مبحثى، یک بار کل کتاب را وارسى کرده است؛ تا آنجا که بر اساس تتبع ما، ۲۸ مورد آدرس‌دهى‌هاى این‌چنینى وجود دارد که براى استفاده در پاورقى آدرس‌دهى مى‌شود.
بهره‌گیرى از کتب درسى: از آنجا که «مصباح الأنس»، محور تدریس مرحوم اشکورى و محل توجه مرحوم قمشه‌اى و مورد تدریس مکرر مرحوم رفیعى قزوینى قرار گرفته است و با مطرح شدن آن توسط علامه حسن‌زاده آملى و تدریس مکرر ایشان به‌طور جدى، به‌عنوان آخرین کتاب سیر درسى عرفان نظرى قرار گرفته است و هم‌اکنون تنى چند از شاگردان ایشان این کتاب را در حال تدریس هستند.
بر این اساس، یکى از امتیازات این شرح، بهره‌گیرى وافر از کتب درسى فلسفه و عرفان است، چرا که این پژوهش، «مصباح الأنس» را در راستاى کتب درسى قرار داده و دانش‌پژوهان با آن بیاناتى که تاکنون انس داشته‌اند، به واکاوى مطالب بالاتر مى‌پردازند.
این کتاب، در ۳۶۹۶ صفحه، در پنج مجلد قطور با جلد گالینگور، از سوى انتشارات آیت اشراق به منصه ظهور رسیده است.
){kind=link}