تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام

علم کلام کلام در لغت سُخن گفتن است و در اصطلاح مرسوم، دفاع از دیانت، به ویژه اعتقادات، در برابر معارضان به وسیلۀ ادله عقلی است. در این معنی کلام و فلسفه به هم نزدیک می شوند و در دوره هایی از تاریخ تفکرات عقلی اسلامی چنان شده است که کلام و فلسفه و مباحث و اصطلاحات آن دو علم با هم در آمیخته اند. اما این دو علم اساساً با هم فرق دارند و گاهی در برابر همدیگر نیز قرار گرفته اند. پس باید نخست فرق این دو را با هم روشن سازیم. دربارۀ فرقِ فلسفه و کلام مطالب زیادی گفته اند، ولی به عبارت ساده تر می توانیم بگوییم که: اگر درباره خدا و جهان، که ما نیز جزئی از آن هستیم، آزادانه بحث شود و این قید و شرط در میان نباشد که نتیجه بحث الزاماً با یکی از ادیان موافق درآید، چنین بحثی را فلسفه گویند؛ اما همین که به این قید مقید و مُلْزَم باشیم که حتماً بحث ما با یکی از ادیان موافق در آید و یا آن را در برابر مُبْتَدِعان و مخالفان – مثلاً خودِ فلسفه – حراست کند و در نتیجه در تعقل از حریم دین پا بیرون نگذاریم، چنین بحث و پژوهشی را علم کلام گویند…