تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری اسماعیلیان

اسماعیلیان نخستین به دلیل تأثیرپذیری از فلسفه­ ی نوافلاطونی و امتزاج آن با مبانی اسلامی- شیعی خود؛ به درکی نو از خدا، هستی و مفهوم زمان دست یافتند. آنان بر اساس جهان­شناسی خاص خود و با تکیه بر اصل اساسی «امامت» در نظام عقیدتی اسماعیلی، دیدگاهی مشیّت­انگارانه به تاریخ داشتند که بر خلاف دیگر مکاتب تاریخ­نگری سنتی؛ نایبان اراده­ی خدا را به سلسله­ هایی هفتگانه از ناطقان و امامان محدود می­نمود که وظیفه ­ی هدایت بشر در تاریخ را بر عهده داشتند. بر همین اساس، برای مورخ اسماعیلی تنها حوادث مرتبط با امام و تشکیلات دینی- سیاسی پیرامون او معنادار بوده و قابلیّت ثبت در تاریخ را داشت. این در حالی است که در پارادایم تاریخ­نگری سنتی، «نخبگان» اعم از سیاسی و دینی به عنوان نایبان اراده­ی خدا در زمین بودند و تاریخ عبارت بود از ثبت زندگی، اعمال، رفتار و کردار این گروه­ها. الگوی دوری- خطی و تکامل­گرایانه از حرکت تاریخی در مقابل نگاه خطی مبتنی بر نظریه­ ی انحطاط در تاریخ­نگری سنتی؛ و نیز رابطه­ ی ناگسستنی تاریخ با فراتاریخ، در مقابل تحدید معنای تاریخ به بُعد جسمانی آن در سایر مکاتب تاریخ­نگری سنتی، از دیگر مؤلفه­ های تاریخی­ نگری اسماعیلی است که به جنبه­ های تاریخ­ نگارانه­ ی آن شکل داده است.